Πρόσφυγες συγγραφείς: Αναζητώντας μια νέα σταδιοδρομία στη Γερμανία

Το ότι κάποτε θα δίδασκε θρησκευτικά σε νεαρούς μουσουλμάνους η Maynat Kurbanova δεν θα το φανταζόταν ποτέ. Στην Τσετσενία ήταν μια επιτυχημένη συγγραφέας και δημοσιογράφος. Εργαζόταν ως ανταποκρίτρια της εφημερίδας της Μόσχας Nowaja Gazeta στον Βόρειο Καύκασο. Το 2014, έχοντας δεχθεί απειλές, η Kurbanova εγκατέλειψε τη Ρωσία και ήρθε στη Γερμανία. Αρχικά, εξασφάλισε τα προς το ζην χάρη σε μια υποτροφία της Ένωσης Συγγραφέων PEN. Ύστερα όμως τέθηκε το ερώτημα του τι θα έκανε στη συνέχεια. Η Maynat Kurbanova έπρεπε στην ουσία να επανεφεύρει τον εαυτό της. Έτσι πήρε πτυχίο Ισλαμικών Σπουδών και εξειδικεύτηκε, ώστε σήμερα να μπορεί να ασκεί το επάγγελμα της δασκάλας στη Βιέννη.

Η Maynat Kurbanova και ο Liu Dejun είναι δύο συγγραφείς που τα «κατάφεραν» μετά τη φυγή από την πατρίδα. Πρόκειται όμως για εξαιρέσεις. Από τους πρόσφυγες συγγραφείς λίγοι έχουν κάνει μια καλή αρχή στη Γερμανία, ενώ οι περισσότεροι ζουν κάτω από επισφαλείς συνθήκες. Η κατάστασή τους εξαρτάται, μεταξύ άλλων, από το ποια γλώσσα μιλάνε. Οι συγγραφείς που γνωρίζουν καλά μια ευρωπαϊκή γλώσσα έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να γράψουν και να εκδώσουν βιβλία στη Γερμανία. Ωστόσο, και αυτοί δυσκολεύονται να ζήσουν από το επάγγελμά τους.

Συγκριτικά καλύτερες προοπτικές έχουν προφανώς εκείνοι που αναγκάστηκαν να φύγουν από την πατρίδα τους σε νεαρή ηλικία. Ο Saša Stanišić, για παράδειγμα, ήρθε ως έφηβος με την οικογένειά του από τη Βοσνία στη Γερμανία, για να διαφύγουν από τον πόλεμο. Ο Stanišić είχε την τύχη να συναντήσει ανθρώπους με κατανόηση, οι οποίοι τον βοήθησαν και επαγγελματικά. Σήμερα είναι ένας αναγνωρισμένος, πολυδιαβασμένος συγγραφέας, που το 2014 τιμήθηκε με το Βραβείο της Έκθεσης Βιβλίου της Λειψίας. Καθιερωμένος ως συγγραφέας είναι και ο Abbas Khider. Ύστερα από ένα μεγάλο και δύσκολο ταξίδι διαφυγής από το Ιράκ, ήρθε 27 ετών στη Βαυαρία χωρίς να γνωρίζει λέξη γερμανικά. Πλέον έχει γράψει αρκετά μυθιστορήματα στα γερμανικά, για τα οποία έχει λάβει πολυάριθμα λογοτεχνικά βραβεία. Είναι επίσης ο υπότροφος συγγραφέας της πόλης του Μάιντς για το 2017.

Πάντως, το πεπρωμένο κάθε πρόσφυγα είναι ξεχωριστή περίπτωση. Έχει μεγάλη σημασία το αν κάποιος αναγκάστηκε να αφήσει πίσω την οικογένειά του, το αν θα βρει στη νέα του πατρίδα μια κοινότητα συμπατριωτών του και το αν τα «πλοκάμια» των διωκτών του –για παράδειγμα, των μυστικών υπηρεσιών– φτάνουν ως τη χώρα υποδοχής. Σημαντικό ρόλο για το μετέπειτα λογοτεχνικό έργο των προσφύγων συγγραφέων παίζει και το πόσο βαραίνει στην ψυχή του καθένα τους το τραύμα της φυγής, του διωγμού, της φυλάκισης και των βασανιστηρίων.

Επίσης, οι συγγραφείς χρειάζονται επαφές – με εκδότες, μεταφραστές και επιμελητές. Ειδικά οι πρόσφυγες συγγραφείς πρέπει να κάνουν παρουσιάσεις των βιβλίων τους και να συμμετέχουν σε δημόσιες συζητήσεις, ώστε να μπορέσει το κοινό να γνωρίσει το συνήθως εντελώς άγνωστο στη Γερμανία έργο τους. Πολλές φορές, όμως, οι εκδότες δεν ενδιαφέρονται, γιατί έχουν ήδη έναν ή δύο συγγραφείς από τον αραβικό, ας πούμε, χώρο στο εκδοτικό τους πρόγραμμα. Έτσι απομένουν μόνο οι ανεξάρτητοι, μικροί εκδοτικοί οίκοι, που έχουν μεν πιο περιορισμένες δυνατότητες προβολής, αλλά συχνά περισσότερη τόλμη.

Έτσι, ο βερολινέζικος εκδοτικός οίκος mikrotext, που ειδικεύεται ουσιαστικά στα e-books, γνώρισε μεγάλη επιτυχία με κείμενα του Aboud Saeed. Οι συγκεντρωμένες αναρτήσεις του Saeed στο μέσο κοινωνικής δικτύωσης του Facebook είχαν τόσο πολλούς αναγνώστες, ώστε το 2013 κυκλοφόρησαν σε έντυπη έκδοση με τον τίτλο Der klügste Mensch im Facebook [Ο πιο ευφυής άνθρωπος στο Facebook]. Στο μεταξύ, το βιβλίο βρίσκεται στην 3η του έκδοση. Το 2015 ο Saeed επανήλθε με το βιβλίο Lebensgroßer Newsticker [Σουπεράκι σε φυσικό μέγεθος], ενώ παράλληλα γράφει για το περιοδικό VICE Germany και την καθημερινή εφημερίδα taz. Με τα σύντομα κείμενά του, που χαρακτηρίζονται για το μαύρο χιούμορ τους, καταφέρνει να προσελκύσει ένα κοινό νεαρής ηλικίας.

Μια διαφορετική προσέγγιση έχει η συγγραφέας από τη Συρία Rosa Yassin Hassan, που από το 2012 ζει στο Αμβούργο. Εκείνη δραστηριοποιείται κυρίως στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων της γυναίκας. Στα γερμανικά έχουν εκδοθεί ένα μυθιστόρημα και ένα διήγημά της, το Wächter der Lüfte [Οι φρουροί των αιθέρων] και το Ebenholz [Έβενος], και τα δύο από τον εκδοτικό οίκο της Κολωνίας Alawi. Σε αυτά, η συγγραφέας θίγει θέματα-ταμπού, τα οποία είναι καθοριστικά για τη ζωή στη χώρα της: πολιτική, θρησκεία, σεξουαλικότητα, καταπίεση και βία, ειδικά απέναντι στις γυναίκες.

Όχι μόνο βιοπορίζεται αλλά και ζει μέσα από τις ιστορίες που έφερε μαζί της από τη Συρία, λέει η Rosa Yassin Hassan. Η Γερμανία θα παραμείνει για εκείνη ένας τόπος της ξενιτιάς, ομολογεί. Ελπίζει –όπως πολλοί συγγραφείς του αραβικού κόσμου– να επιστρέψει κάποτε στην πατρίδα της. Ως τότε, θέλει με τα βιβλία της να καταφέρει κυρίως το εξής: πίσω από τους αριθμούς και τις ημερομηνίες που αφορούν την προσφυγιά να φωτίσει τα πεπρωμένα μεμονωμένων ανθρώπων, ώστε να εντυπωθούν στις συνειδήσεις. Και ποιος θα ήταν ο καλύτερος τρόπος να γίνει αυτό αν όχι η λογοτεχνία, ρωτάει.